Θεοφάνεια

Η Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο λέγεται και Επιφάνεια. Η λέξη Θεοφάνεια προέρχεται από το αποστολικό χωρίο «Θεός εφανερώθη εν σαρκί, εδικαιώθη εν Πνεύματι, ώφθη αγγέλοις, εκηρύχθη εν έθνεσιν, επιστεύθη εν κόσμω, ανελήφθη εν δόξη», και σχετίζεται περισσότερο με την Γέννηση του Χριστού. Η λέξη Επιφάνεια προέρχεται από το αποστολικό χωρίο «επεφάνη η Χάρις του Θεού η σωτήριος πάσιν ανθρώποις» και αναφέρεται περισσότερο στη Βάπτιση του Χριστού, γιατί τότε οι άνθρωποι γνώρισαν την χάρη της Θεότητας. Με την εμφάνιση της Αγίας Τριάδος και την ομολογία του Τιμίου Προδρόμου έχουμε την επίσημη ομολογία ότι ο Υιός και Λόγος του Θεού είναι ο «είς της Τριάδος», ο οποίος ενανθρώπησε για την σωτηρία του ανθρωπίνου γένους από την αμαρτία τον διάβολο και τον θάνατο.

Είναι γνωστό ότι στην πρώτη Εκκλησία την ίδια μέρα, 6 Ιανουαρίου, γιόρταζαν μαζί την εορτή των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων. Οι γιορτές αυτές χωρίστηκαν κατά τον 4ο αιώνα, οπότε τα Χριστούγεννα μεταφέρθηκαν στις 25 Δεκεμβρίου, την ημέρα που οι Εθνικοί γιόρταζαν τον Θεό Ήλιο και οι χριστιανοί τον νοητό Ήλιο της δικαιοσύνης. Η ημέρα των Θεοφανείων λέγεται όμως και ημέρα των φώτων λόγω του βαπτίσματος, του φωτισμού των κατηχουμένων, και λόγω της φωταψίας.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ερμηνεύοντας την φράση «εν ω ευδόκησα» γράφει πώς το θέλημα του Θεού είναι ένα, αλλά άλλοτε ενεργεί κατ’ ευδοκία, αφού το θέλει ο Θεός και άλλοτε κατά παραχώρηση. Ο Θεός είδε ότι θα γινόταν η πτώση του ανθρώπου, δεν τον έπλασε γι’ αυτήν αλλά τελικά την παραχώρησε, γιατί το θέλησε ο ίδιος ο άνθρωπος. Ο Θεός δεν καταργεί την ελευθερία του ανθρώπου. Έτσι άλλο το κατ’ ευδοκίαν θέλημα του Θεού και άλλο το κατά παραχώρηση. Μ’ αυτό το σκεπτικό η επιβεβαίωση του Πατρός «ούτός εστίν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα» έδειχνε ότι η ενανθρώπηση ήταν το κατ’ ευδοκία θέλημα του Θεού.

Η μαρτυρία του Θεού Πατέρα για τον Υιό του φανερώνει ότι ο Υιός είναι «απαύγασμα της δόξης του Πατρός», αφού κοινή είναι η ουσία και η ενέργεια του Τριαδικού Θεού.

Η εμφάνιση τώρα του Αγίου Πνεύματος «σαν περιστέρι» μας δείχνει ότι το Άγιο Πνεύμα δεν ήταν περιστέρι, αλλά φάνηκε σαν περιστέρι και αυτό λέγεται διότι το Άγιο Πνεύμα δεν είναι κτιστό αλλά άκτιστο όπως και τα άλλα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος. Το ότι το Άγιο Πνεύμα μαζί με την φωνή του Πατρός κάθισε πάνω στον Χριστό δείχνει το ομοούσιο των προσώπων της Αγίας Τριάδος, καθώς επίσης φανερώνει ότι ο Μεσσίας δεν ήταν ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, αλλά ο Χριστός.

Είναι γνωστό πως ο Χριστός δεν είχε ανάγκη βαπτίσματος, αφού το βάπτισμα του Ιωάννου οδηγούσε τους ανθρώπους στην συναίσθηση των αμαρτιών τους. Ο Χριστός, γράφει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, δεν βαπτίστηκε επειδή είχε ανάγκη κάθαρσης, «αλλά την εμήν οικειούμενος κάθαρσιν». Ο Χριστός βαπτίστηκε για να συντρίψει τις κεφαλές των δρακόντων στο νερό, επειδή υπήρχε η αντίληψη ότι οι δαίμονες κατοικούν μέσα στο νερό. Γι’ αυτό και παρατηρούμε στην εικόνα της βάπτισης τέρατα μέσα στο νερό που έχουν στραμμένα τα νώτα τους στον Χριστό λόγω του πυρός της θεότητας. Ο Χριστός βαπτίστηκε για να πλύνει την αμαρτία και να θάψει ολόκληρο τον παλαιό Αδάμ μέσα στο νερό.

Πολλές εικόνες της βαπτίσεως σε συνδυασμό και με την υμνογραφία της εορτής παρουσιάζουν τον Χριστό τελείως γυμνό, υποδηλώνοντας έτσι πόσο ο Χριστός ταπείνωσε τον εαυτό του για χάρη των ανθρώπων. Γυμνώθηκε εκείνος για να ντύσει τον άνθρωπο με ένδυμα αφθαρσίας.

Ένα άλλο κύριο πρόσωπο που έλαβε μέρος στην βάπτιση είναι ο βαπτιστής Ιωάννης. Αξιώθηκε από τον θεό να ακούσει την φωνή του Πατρός, να δει τον Λόγο του Θεού και το Πνεύμα του Θεού. Το «καί ιδού ανεώχθησαν αυτώ οι ουρανοί» του ευαγγελιστή Ματθαίου και το «είδε σχιζομένους τους ουρανούς» του ευαγγελιστή Μάρκου δηλώνουν την υπεροχή του άκτιστου έναντι του κτιστού, αλλά και την αποκατάσταση «άνοιγμα» της σχέσης Θεού και ανθρώπων μετά το “κλείσιμο” από την αμαρτία.

Η γιορτή αυτή των Θεοφανείων είναι από τις αρχαιότερες της Εκκλησίας μας και άρχισε το 2ο μετά Χριστόν αιώνα. Αναφέρεται στη φανέρωση της Αγίας Τριάδας κατά τη βάπτιση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό. Το γεγονός της βάπτισης αυτής είναι γνωστή, ιδιαίτερα από το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο, στο γ’ κεφάλαιο, στους στίχους 13-17. Ο Πρόδρομος Ιωάννης, μετά από θεία διαταγή, άφησε την ερημική ζωή και ήλθε στον Ιορδάνη ποταμό. Εκεί κήρυττε, εξομολογούσε και βάπτιζε. Ενώ έκανε ο Ιωάννης το έργο αυτό, μια μέρα ήλθε σ’ αυτόν ο Ιησούς. Το Πνεύμα το Άγιο πληροφόρησε το γιο της Ελισάβετ ποιος ήταν. Ο Ιησούς ζητάει να βαπτισθεί. Έκπληκτοι οι παρευρισκόμενοι βλέπουν τον αυστηροπρόσωπο και επιβλητικό ασκητή και διδάσκαλο να υποχωρεί με ανέκφραστη ευλάβεια και ταπείνωση μπροστά στον Άγνωστο. Στην αρχή αρνείται να Τον βαπτίσει και Του λέει ότι αυτός (ο Ιωάννης) έχει ανάγκη να βαπτισθεί από Εκείνον. Ο Ιησούς τον πείθει να Τον βαπτίσει, διότι έτσι έπρεπε. Και τότε, στα νερά του Ιορδάνη διαδραματίζεται σκηνή μεγαλειώδης και μοναδική. Με μορφή περιστεριού το Πνεύμα το Άγιο έρχεται και κάθεται πάνω στον βαπτιζόμενο Ιησού. Και συγχρόνως, φωνή από τον ουρανό, του Πατέρα Θεού, ακούγεται να λέει: «Ούτος εστίν ο Υιός μου ό αγαπητός, εν ώ ευδόκησα». Έτσι, μ’ αυτόν τον τρόπο στη Βάπτιση του Ιησού φανερώθηκε ο Θεός ο τρισυπόστατος, η Τριάδα η Αγία, και γι’ αυτό η Εκκλησία μας ονόμασε τη γιορτή αυτή Θεοφάνεια.

Θεοφάνεια – Η συνάντηση Θεού & ανθρώπου

Σ’ ένα από τα ωραιότερα τροπάρια της εορτής των Θεοφανείων η Εκκλησία μας ψάλλει: « Πώς φωτίσει ο λύχνος το Φως; πώς χειροθετήσει ο δούλος τον Δεσπότην;». Πρόκειται για την αναφώνηση του Αγίου Ιωάννου, Προδρόμου και Βαπτιστού προς τον Κύριό μας Ιησού Χριστό προ της βαπτίσεως Του στον Ιορδάνη ποταμό. Η αναφώνηση αυτή δηλώνει τον τρόπο και την σημασία της συναντήσεως Θεού και ανθρώπου στην μικρή γωνιά του κόσμου που είναι η Παλαιστίνη, αλλά και γενικότερα, στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας μέσα στο χρόνο και πέρα από αυτόν. Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος αποτελεί την κορυφαία μορφή της Παλαιάς Διαθήκης. Είναι το λυχνάρι, αυτός που μαρτυρεί την επερχόμενη παρουσία του Θεού στον κόσμο. Αυτός που ανοίγει τον δρόμο, προπορεύεται πριν έρθει ο Κύριός μας και κηρύττει ότι έφτασε η Βασιλεία των Ουρανών. Απαραίτητη προϋπόθεση για την συνειδητοποίηση του ερχομού της και της εισόδου σ’ αυτήν η μετάνοια. Μετάνοια σημαίνει αλλαγή νου, αλλαγή τρόπου ζωής. Να μην είναι ο άνθρωπος και η καθημερινότητά του η αρχή και το τέλος της υπάρξεώς μας, αλλά ο Θεός. Μετάνοια σημαίνει έμπρακτη στροφή στον συνάνθρωπο. Σημαίνει αγάπη προς αυτόν, διανομή των υπαρχόντων μας, τα οποία δεν μας ανήκουν, αλλά είναι τα δώρα του Θεού στον καθέναν, σημαίνει άρνηση της κακίας, της εμπαθείας και της συκοφαντίας προς τον πλησίον μας. Μετάνοια σημαίνει εξομολόγηση των αμαρτιών μας, ενώπιον του Θεού και ενώπιον των ανθρώπων, δηλαδή ενώπιον της Εκκλησίας. Μετάνοια σημαίνει βάπτισμα, λουτρό δηλαδή παλιγγενεσίας, κάθαρση ψυχής και σώματος και εσωτερική αφόρμηση για έναν καινούριο τρόπο, ήθος ζωής. Για να έρθει η μετάνοια απαραίτητος είναι ο τρόπος της ασκήσεως. Δεν μπορεί ο άνθρωπος να αλλάξει εσωτερικά όταν βρίσκεται παραδεδομένος στην τρυφηλότητα των απολαύσεων, όταν δεν αρκείται στα όσα έχει, αλλά διαρκώς επιζητεί περισσότερα, όταν παραδίδεται στην φιληδονία της τροφής, της σαρκολατρίας, της αδολεσχίας, δηλαδή της ατέρμονης φλυαρίας με τους άλλους, στην ασωτία. Χρειάζεται μόνωση και ησυχία. Χρειάζεται προσευχή και ταπείνωση. Χρειάζεται στροφή προς τον έσω εαυτό μας και υπέρβαση του παλαιού ανθρώπου, δηλαδή εκείνου που μας καλεί σε μια ζωή πτώσεως, αυτοθεοποιήσεως, κυριαρχίας του ατομισμού και του εγωισμού μας. Εκείνου που μας λέει ότι τα πάντα είναι δικαίωμά μας. Εκείνου που θεοποιεί τις ανάγκες μας και μας καθιστά υπόδουλους των παθών μας. Και η άσκηση απαιτεί απόφαση να ακολουθήσουμε τον λύχνο, δηλαδή τον λόγο του Θεού για να συναντήσουμε το Φως, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, τον ίδιο το Χριστό. Η άσκηση απαιτεί να συναισθανθούμε ότι είμαστε δούλοι Θεού, για να συναντήσουμε τον Δεσπότη Χριστό και να ελευθερωθούμε από την αμαρτία. Η συνάντηση του λύχνου με το Φως γίνεται στον Ιορδάνη ποταμό. Δεν γίνεται στην έρημο, στην ακοινωνησία, στην σιωπή. Γίνεται στον κόσμο τούτο, όπου ζούμε οι άνθρωποι, αλλά ταυτοχρόνως, γεννά και μία μεγάλη αλλαγή στον ίδιο τον κόσμο. Ο Ιορδάνης στρέφεται εις τα οπίσω, μας λέει η παράδοση της Εκκλησίας μας, μη αντέχοντας το πυρ της θεότητος κατερχόμενον σωματικώς. Ο Χριστός έρχεται με την Θεανθρώπινη φύση Του να συναντήσει τον άνθρωπο στα όρια και τα μέτρα του κόσμου και του ανθρώπου. Συγκαταβαίνει σ’ αυτό που μπορούμε να δούμε και να κατανοήσουμε, αλλάζει όμως την ίδια στιγμή τον ρουν των πραγμάτων. Ο κόσμος μας ανακαινίζεται, γίνεται Βασιλεία του Θεού. Οι φυσικοί νόμοι έχουν ισχύ, αλλά και δεν έχουν. Βλέπουμε την φύση του ύδατος, αλλά γευόμαστε τον αγιασμό. Το αγιασμένο νερό έχει τις ιδιότητες που έχει κάθε νερό, αλλά δεν είναι το ίδιο. Κρατιέται χρόνια φρέσκο, ευλογημένο, δίδει πνευματική δύναμη σε όποιον πιστεύει σ’ Εκείνον που το αγίασε. Το ίδιο και ο κόσμος. Είναι ο ίδιος που ήταν πριν, αλλά για όποιον πιστεύει είναι και πάλι αληθινός κόσμος, στολίδι, τόπος κατοικίας του Θεού, τόπος ασκήσεως των εντολών Του, τόπος σωτηρίας, αφορμή αιωνιότητος, Βασιλεία Θεού.

Πώς μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος, ο καθένας από εμάς, να υπερβεί την φυσικότητα του κόσμου στον οποίο ζούμε και να τον θεωρήσει Βασιλεία του Θεού, όπως και είναι; Η εορτή των Θεοφανείων μας δίδει αυτό το καινό πνευματικό μήνυμα και βίωμα. Ότι εάν έχουμε μετάνοια, εάν ζούμε όσο μπορούμε εν ασκήσει, εάν εκζητούμε να συναντήσουμε το Φως το αληθινόν που είναι ο Κύριός μας, εάν ψαύουμε και εργαζόμαστε τις εντολές Του που βρίσκονται στο Ευαγγέλιο, στη ζωή της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, στους βίους των Αγίων μας, στο ήθος της πίστεώς μας, τότε ο κόσμος τούτος και η ζωή αυτή, χωρίς να χάνουν την όψη τους, θεώνται εσωτερικώς. Δεν γίνονται αφορμές για αμαρτία και αίσθηση του προσκαίρου, αλλά αφορμήσεις αιωνιότητος, αγιασμού και ελπίδος. Εάν συναντούμε, όπως ο Πρόδρομος, τον Χριστό, θεωρώντας τις γνώσεις μας, τα κατορθώματά μας, τις ικανότητές μας, την αποστολή μας ως δωρεές Θεού και όχι ως αφορμές καυχήσεως, τότε μετανοούμε, ελευθερωνόμαστε από τα δεσμά του εγωκεντρισμού και ξεκινούμε την συνάντησή μας με τον Κύριο στον κάθε Ιορδάνη του κόσμου τούτου, στον κάθε πλησίον μας, στη ζωή της Εκκλησίας, στην χαρά και την θλίψη, εν παντί, ζώντας διαρκώς τον πνευματικό αναβαπτισμό μας και τον αληθινό φωτισμό μας.

Μετάνοια και άσκηση λοιπόν, για να μην είναι τα Θεοφάνεια μία απλή λαογραφική και εθιμική εκδήλωση της παραδόσεώς μας, αλλά ανακαίνιση και αγιασμός της υπάρξεώς μας. Χρόνια Πολλά κι ευλογημένα! Ο επιφανείς Θεός να φωτίζει και να αγιάζει όλους και τον κόσμο μας!